فضائل سور
فضائل سُوَر مجموعه روایاتی است که جایگاه و منزلت سوره‌های قرآن و آثار دنیوی و اخروی تلاوت آنها را بیان می‌کند. مهمترین هدف روایات فضائل سور را، تشویق مسلمانان به قرائت قرآن و تدبر در آن دانسته‌اند. در جوامع حدیثی شیعه و سنی روایات زیادی درباره فضائل سور و آیات قرآن وجود دارد. روایات فضائل سور را به دو دسته فضائل و خواص تقسیم کرده و خواص سور را نیز شامل خواص دنیوی و اخروی می‌دانند. در قرآن نیز به فضائل برخی از سوره‌ها اشاره شده است.
جعل حدیث از آسیب‌های جدی، در حوزه فضائل سور است؛ روایات منتسب به ابی بن کعب و ابن مریم مروزی از شاخص‌ترین روایات جعل شده در این زمینه به شمار می‌آید. در ارتباط با بهره‌گیری از روایات ضعیف در فضائل سور، اختلافاتی بین عالمان وجود دارد هرچند برخی به دلیل قاعده تسامح در ادله سنن و روایات من بَلَغ ضعف این‌گونه روایات را قابل جبران می‌دانند.
مفهوم‌شناسی
فضائل از شاخه‌های قدیمی علوم قرآن است و به مجموعه روایات و برخی آیات گفته می‌شود که نشان‌گر جایگاه یک سوره یا یک آیه در قرآن و نسبت آن با دیگر سوره‌ها و همچنین تأثیر تلاوت آن در دنیا و آخرت است. روایات فضایل و خواص سور، یا ناظر به کل قرآن یا یک سوره و یا یک آیه است؛ به‌گونه‌ای که برای قرائت یک سوره یا یک آیه، فضیلت یا خاصیتی ویژه لحاظ شده است.
جایگاه
در بعضی از آیات قرآن به فضائل و خواص قرآن به صورت کلی و یا به خواص یک سوره خاص اشاره شده است؛ به عنوان نمونه در آیه ۸۷ سوره حجر، از تعبیر «سبع المثانی» و قرآن بزرگ که آن را به پیامبر(ص) داده، استفاده شده است. بسیاری از مفسران منظور از سبع المثانی را در این آیه، سوره حمد دانسته‌اند؛ همچنان که در روایت امیرمومنان(ع) به نقل از پیامبر(ص)، ذکر سوره حمد به شکلی اختصاصی در کنار قرآن، دلیلی بر عظمت این سوره و جایگاه آن نسبت به دیگر سوره‌ها و منت نهادن خداوند بر پیامبرش است.
در جوامع حدیثی شیعه نیز احادیث پرشماری به درباره فضایل سور نقل شده و ابوابی با همین عنوان در کتب حدیثی شیعه همچون کتاب الکافیو ثواب الاعمال به این موضوع اختصاص یافته است. برخی از عالمان متأخر نیز، در کتب خود به این روایات پرداخته‌اند. مجلسی در کتاب بحارالانوار در فصل «أبواب فضائل سور القرآن و آیاته و ما یناسب ذلک من المطالب» به ذکر روایات فضائل تک تک سوره‌ها پرداخته و در خلال آن به فضیلت‌های اختصاصی برخی از آیات همچون آیت الکرسی نیز اشاره کرده است.
همچنین در مسانید اهل‌سنت احادیث زیادی در باب فضایل برخی سور و آیات قرآن نقل شده است.
مفسران شیعه و اهل‌سنت نیز به تناسب تفسیر هر سوره در آغاز به تبیین فضایل قرائت آن اشاره کرده‌اند؛ چنانکه در تحقیقات علوم قرآن نیز به این مسئله پرداخته شده است.
هدف عمده ذکر شده برای روایات فضائل، تشویق مسلمانان به قرائت و تدبر در قرآن است.
انواع
سیوطی از مفسران اهل سنت، روایات فضائل را به روایات فضائل کل قرآن و روایات یک سوره و یا یک آیه تقسیم نموده است؛ در تقسیم‌بندی دیگری آنها را به روایات فضایل و روایات خواص تقسیم نموده‌اند.
- فضایل سور: به آن دسته از روایاتی گفته می‌شود که جایگاه و شأن و منزلت یک سوره و یا یک آیه را نشان می‌دهد؛ مانند اینکه سوره یس قلب قرآن است و یا سوره حمد مادر و اساس دیگر آیات محسوب می‌شود.
- خواص سور: مجموعه روایاتی که به آثار و فواید دنیوی و اخروی قرائت برخی از سوره‌ها یا آیات می‌پردازد. به عنوان نمونه برای ایمنی از فشار قبر خواندن سوره نساء و برای محشور شدن در روز قیامت بدون دیدن آتش جهنم، خواندن سوره انعام سفارش شده است. برخی دیگر از این قسم روایات مربوط به فواید و پیامدهای این جهانی خواندن سوره‌ها یا آیه‌های خاص است؛ در این احادیث می‌توان نوعی تناسب میان پاداش و روح حاکم بر کل آیات سوره، مشاهده نمود؛ به عنوان مثال خواندن سوره زلزال را برای دفع زلزله و سوره رعد را برای دفع خطر صاعقه مناسب دانسته‌اند؛ هر چند در این میان برخی از فضائل بدون هیچ تناسبی لحاظ شده است. دیگر روایات خواص دنیوی سور و آیات، ناظر به درمان جسمی است که در کتب حدیثی به آن پرداخته شده و برخی سعی نموده‌اند تا فصلی از کتاب خود را به جمع آوری چنین روایاتی اختصاص دهند.
آسیب‌ها
آسیب‌های فضایل سور در دو دسته قابل تقسیم خواهد بود که عبارتند از:
جعل حدیث
از جعل حدیث به عنوان یک آسیب جدی در حوزه احادیث فضایل سور نام برده شده است. روایات منتسب به ابی بن کعب و ابن مریم مروزی از شاخص‌ترین روایات جعل شده در این زمینه به شمار می‌آید. قرطبی از محمد بن عکاشه کرمانی، احمد بن عبدالله جویباری، نوح بن ابی مریم و مغیره بن سعید کوفی نیز به عنوان جاعلان حدیث فضائل سور نام برده است.
ابی بن کعب از اصحاب و قاریان برجسته پیامبر(ص) بود و همه وقت خود را صرف تعلیم قرآن می‌نمود. در منابع و کتب تفسیری، روایات فراوانی از او نقل شده است. بسیاری از مفسران از جمله ثعلبی، زمخشری و واحدی نیشابوری در فضیلت هریک از سوره‌های قرآن، حدیثی از ابی بن کعب نقل کرده‌اند که به حدیث فضایل سور مشهور است. طبرسی در کتاب مجمع البیان در فضیلت سوره‌ها از روایات ابی بن کعب استفاده نموده است. برخی چون طبرانی در کتاب تفسیر کبیر خود، با اشاره به توجه مفسران به ابی بن کعب و ابی‌امامه در احادیث فضائل سور، در اسناد روایات آنها تردید می‌کند و برخی از آنان را از احادیث موضوع دانسته است؛ چنانکه برخی از محققان شیعه نیز روایات منتسب به او را از جهت سند و متن تضعیف کرده‌اند.
جرجانی در کتاب درج الدرر فی تفسیر القرآن العظیم، کثرت روایات در زمینه فضائل سور را دلیلی بر جعلی و بی‌اعتباری برخی از احادیث فضائل دانسته است.
انگیزه‌های جعل
انگیزه جعل در واضعان حدیث را متفاوت دانسته و به دسته‌های گوناگونی تقسیم نموده‌اند: برخی از آنها برای نزدیک شدن به پادشاهان و برخی دیگر با قصد قربت و برای اصلاح جامعه حدیث جعل می‌کردند تا قلوب مردم را به سوی خداوند سوق دهند؛ به عنوان مثال، ابن مریم روی‌گردانی مردم از قرآن و توجه به فقه ابوحنیفه و مغازی ابن اسحاق و همچنین کسب پاداش الهی را دلیلی برای جعل حدیث خود، دانسته است.یا میسره بن عبدربه دلیل جعل حدیثش تشویق مردم به خواندن قرآن بیان کرد.
برداشت سطحی
یکی از آسیب‌های شایع در مورد فضایل سور، برداشت سطحی در خوانش این‌گونه از روایات است؛ بدین معنا که برخی بر این اعتقادند که نمی‌توان صرف خواندن یک سوره را مستحق دریافت پاداش دانست و لزوم عمل به محتوا و همچنین تکرار در این زمینه موضوعیت خواهد داشت؛ لذا روایاتی که در فضائل سور وارد شده است، زمانی دارای فضیلت و ثواب خواهد بود که قرائت آن همراه با تفکر و عمل باشد.
مخالفان و موافقان
در ارتباط با بهره‌گیری از روایات فضائل سوری که از حیث سندی ضعیف هستند، بین علما اختلاف وجود دارد. برخی از محققان به دلیل آسیب‌های موجود درباره روایات فضائل سور مخالف بهره‌گیری از این روایات هستند و در مقابل عده‌ای دیگر عمل به روایات فضائل سور را جایز دانسته‌اند؛ هر چند عده‌ای معتقدند باید در عمل به روایات فضائل سور جانب احتیاط را رعایت کرد و این مسئله نباید سبب بی‌اعتمادی به کل احادیث فضائل سور گردد؛ زیرا روایات فراوانی در این زمینه از پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) با سند صحیح وجود دارد.
مخالفان
مخالفان عمل به روایات فضائل سور دلایلی چون ضعیف و مجعول بودن روایات و عدم اعتبار احادیث من بلغ را مطرح کرده‌اند. شهید مطهری در یادداشتهای خود به این موضوع اشاره کرده و معتقد است که اسلام هیچ‌گاه از نردبان باطل برای حق استفاده نکرده است و در ادامه به گفته ابی بن کعب مبنی بر جعل حدیث برای توجه مردم به قرآن، اشاره کرده و آن را غلط و نادرست پنداشته است؛ چنانکه این کار را مخالف سیره پیامبر(ص) دانسته و به داستان وفات ابراهیم پسر پیامبر و گرفتن خورشید نیز اشاره می‌کند.
موافقان
عده‌ای با استناد به قاعده تسامح در ادله سنن و احادیث من بلغ و استناد به روایاتی در این زمینه، عمل به این نوع از احادیث را صحیح دانسته‌اند؛ زیرا عمل به حدیث ضعیفی که انسان را به عمل خیر راهنمایی کند و مردم را به یاد خدا بیاندازد، جایز است؛ چنانکه برخی چون ابن مریم مروزی که به زهد و صلاح معروف بوده‌اند، احادیثی در فضایل اعمال ساخته‌اند و اخباری که در فضایل سور قرآن واحدی و ثعلبی و زمخشری آمده است، از این قبیل است. کلینی، سید مرتضی، شیخ صدوق و شیخ طوسی نیز عمل به این احادیث را جایز دانسته‌اند.
کتاب‌شناسی
در زمینه فضائل قرآن به صورت مستقل کتاب‌هایی تدوین شده است. قدیمی‌ترین کتاب در این زمینه، کتاب فضائل القرآن ابی بن کعب است. این اثر به نوعی به عنوان اولین اثر در حوزه علوم قرآن شناخته می‌شود. برخی معتقدند که امام صادق(ع) در ارتباط با فضائل سور کتابی با عنوان «منافع سور القرآن» نوشته است.
فضائل القرآن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، محمد بن مسعود عیاشی، محمد بن یعقوب کلینی، احمد بن محمد بن عمار کوفی از مهمترین تألیفات در این زمینه هستند.
ابراهیم اقبال در کتاب فرهنگ‌نامه علوم قرآن، ۹۸ مورد از تک‌نگاری‌ها، در زمینه فضائل سور نام برده است. کتاب‌هایی چون موسوعة فضائل القرآن و خواص سوره و آیاته از عبدالله صالحی نجف‌آبادی و خواص القرآن همایون پورصائب از آن جمله هستند.
پانویس
- ↑ اقبال، فرهنگ‌نامه علوم قرآن، ۱۳۸۵ش، ص۲۱۹.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به: نصیری، چگونگی تعامل با روایات فضایل و خواص آیات و سور، ۱۳۹۵ش، ص۵۲ –۵۳
- ↑ دیلمی، أعلام الدین، ۱۴۰۸ق، ص۳۶۸.
- ↑ دیلمی، أعلام الدین، ۱۴۰۸ق، ص۳۷۰.
- ↑ دیلمی، أعلام الدین، ۱۴۰۸ق، ص۳۶۹.
- ↑ نصیری، چگونگی تعامل با روایات فضایل و خواص آیات و سور، ۱۳۹۵ش، ص۵۲ –۵۳.
- ↑ سوره اسراء، آیه۸۲، سوره طه، آیه۱۲۴.
- ↑ سوره حجر، آیه۸۷.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به: عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۱۹.
- ↑ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۷۵ – ۱۷۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۹۶.
- ↑ صدوق، ثواب الاعمال، ۱۴۰۶ق، ص۱۰۳.
- ↑ برای نمونه: حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۳۷؛ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۹، ص۲۲۳، ج۱۱۰، ص۲۶۳؛ بروجردی، جامع أحادیث الشیعة، ۱۳۸۶ش، ج۲۳، ص۷۹۰.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۹، ص۲۲۳، ج۱۱۰، ص۲۶۳.
- ↑ مالک بن انس، الموطا، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۲۰۲؛ بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۱۰۶ به بعد؛ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۳۱؛ در بابی به نام فضائل القرآن.
- ↑ سبزواری، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۵؛ خویی، البیان، ۱۴۳۰ق، ص۴۲۱.
- ↑ قرطبی، ۱۳۶۴ش، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۱۰۸؛ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۲.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، تفاسیر سوره‌ها.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۴ق، ص۷۸۴.
- ↑ اقبال، فرهنگ‌نامه علوم قرآن، ۱۳۸۵ش، ص۲۱۹.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۴ق، ص۷۸۴.
- ↑ نصیری، چگونگی تعامل با روایات فضایل و خواص آیات و سور، ۱۳۹۵ش، ص۵۲–۵۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۶۴۶؛ سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۴ق، ۷۹۷.
- ↑ مازندرانی، شرح فروع الکافی، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۳۴.
- ↑ نصیری، چگونگی تعامل با روایات فضایل و خواص آیات و سور، ۱۳۹۵ش.
- ↑ دیلمی، أعلام الدین، ۱۴۰۸ق، ص۳۶۹.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۹، ص۳۳۳.
- ↑ دیلمی، أعلام الدین، ۱۴۰۸ق، ص۳۷۰.
- ↑ برای نمونه رجوع کن به: مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۹، ص۳۳۳.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: پورصائب، خواص القرآن، ۱۳۹۳ش، ص۲۶۳.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۲ش، ج۸، ص۲۳۳.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳، ج۱۲، ص۳۸۶.
- ↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۷۸.
- ↑ ابن سعد، طبقات، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۱۷.
- ↑ برای نمونه سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۴ق، ص۷۹۳.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۲ق، ج۸، ص۲۳۲.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۲ق، ج۸، ص۲۳۳.
- ↑ جرجانی، درج الدرر، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۵۶.
- ↑ هاشمی خویی، منهاج البراعة، ۱۴۰۰ق، ج۱۴، ص۳۶.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۲، ص۳۸۶؛ هاشمی خویی، منهاج البراعة، ۱۴۰۰ق، ج۱۴، ص۳۷.
- ↑ شهید ثانی، الرعایه، ۱۳۶۷ق، ص۱۵۷.
- ↑ مکارم شیرازی، الأمثل، ۱۴۲۱ق، ج۷، ص۱۱۵.
- ↑ نصیری، چگونگی تعامل با روایات فضایل و خواص آیات و سور، ۱۳۹۵ش، ص۶۲–۶۳.
- ↑ بستانی، اعتبار سنجی روایات فضائل قرائت قرآن نزد شیعه، ۱۳۹۷ش، ص۲۱.
- ↑ مطهری، یادداشتهای استاد مطهری، ۱۳۷۸ش، ج۹، ص۱۳۷.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کن به: بستانی، اعتبار سنجی روایات فضائل قرائت قرآن نزد شیعه، ۱۳۹۷ش، ص۱۸-۱۹.
- ↑ مرزبانی، مناجات الهیات حضرت أمیر، ۱۳۸۷ش، ص۳۶.
- ↑ مرزبانی، مناجات الهیات حضرت أمیر، ۱۳۸۷ش، ص۳۶.
- ↑ بستانی، اعتبار سنجی روایات فضائل قرائت قرآن نزد شیعه، ۱۳۹۷ش، ص۲۰.
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ۱۳۵۵ق، ج۱۶، ص۲۶۲.
- ↑ اقبال، فرهنگ نامه علوم قرآن، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۱.
- ↑ اقبال، فرهنگ نامه علوم قرآن، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۱.
- ↑ بستانی، اعتبارسنجی روایات فضائل قرائت قرآن نزد شیعه، ۱۳۹۷ش.
- ↑ اقبال، فرهنگ‌نامه علوم قرآن، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۲-۲۳۲.
منابع
- آقا بزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضوا، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- ابن سعد، محمد بن سعد منیع الهاشمی البصری، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
- اقبال، ابراهیم، فرهنگ نامه علوم قرآن، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۵ش.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق وزارت اوقاف مصر، قاهره، لجنه احیاء کتب السنه، ۱۴۱۰ق.
- بروجردی، آقا حسین، جامع أحادیث الشیعة، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، ۱۳۸۶ش.
- بستانی، قاسم، «اعتبار سنجی روایات فضائل قرائت قرآن نزد شیعه»، مجله مطالعات فهم حدیث، سال پنجم، شماره اول، پیاپی نهم، پاییز ۱۳۹۷.
- پورصائب، همایون، خواص القرآن، تهران، انتشارات هاتف، ۱۳۹۳ش.
- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق احمد محمد شاکر، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۱۹ق.
- جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن، درج الدرر فی تفسیر القرآن العظیم، عمان، دارالفکر، ۱۴۳۰ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل‌البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، موسسه احیاء آثار الامام خویی، ۱۴۳۰ق.
- دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، مسند الدارمی، ریاض، دارالمغنی، ۱۴۲۱ق.
- دیلمی، حسن بن محمد، أعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، بی‌جا، ۱۴۰۸ق.
- سبزواری، محمد بن حبیب، ارشاد الاذهان، بیروت دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۹ق.
- سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۲۴ق.
- سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۲۴ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الرعایه فی علم الدرایه، تحقیق محمد علی بقال، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۸ق.
- صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الشریف الرضی، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق هاشم رسولی، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، ۱۳۸۰ق.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مازندرانی، محمد هادی بن محمد صالح، شرح فروع الکافی، تحقیق محمدجواد محمودی، و محمد حسین درایتی، قم،دار الحدیث للطباعة و النشر، ۱۴۲۹ق.
- مالک بن انس، موطأ الإمام مالک، ابوظبی، مؤسسه زاید بن سلطان آل نهیان للأعمال الخیریة و الإنسانیة، ۱۴۲۵ق.
- مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالأنوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مرزبانی، محمد بن عمران، مناجات الهیات حضرت أمیر(ع) و ما نزل من القرآن فی علی(ع)، تهران، ۱۳۷۸ش.
- مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.
- مطهری، مرتضی، یادداشتهای استاد مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۸ش.
- معرفت، التفسیر والمفسرون فی ثوبة القشیب، مشهد، الجامعة الرضویة للعلوم الإسلامیة، ۱۴۱۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع)، ۱۴۲۱ق.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عده الابرار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.
- نصیری، علی، چگونگی تعامل با روایات فضایل و خواص آیات و سور، مجله علوم حدیث، سال بیست و یکم، شماره اول، ۱۳۹۵ش.
- هاشمی خویی، میرزا حبیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج‌البلاغة، تهران، مکتبه الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۰ق.
پیوند به بیرون